Việt Nam đã đạt được những bước tiến nhanh chóng trong phát triển hệ thống đường sắt đô thị trong những năm gần đây, với nhiều dự án đang được triển khai và một số dự án khác ở giai đoạn quy hoạch nâng cao. Hai yếu tố quan trọng thúc đẩy quá trình này là dân số gia tăng và tốc độ đô thị hóa nhanh. Khi các đô thị ngày càng mở rộng, nhu cầu về một hệ thống giao thông công cộng hiệu quả, có sức chở lớn và đáng tin cậy ngày càng trở nên cấp thiết. Để đáp ứng nhu cầu này, Chính phủ đã xác định việc đầu tư mạnh vào các hệ thống đường sắt đô thị hiện đại là trọng tâm của chiến lược phát triển giao thông dài hạn.
Động lực phát triển này phù hợp chặt chẽ với các cam kết về khí hậu và phát triển bền vững của Việt Nam. Theo Chiến lược Quốc gia về Biến đổi Khí hậu đến năm 2050, Chính phủ đặt mục tiêu giảm 43,5% lượng phát thải khí nhà kính vào năm 2030 và đạt phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050. Việc mở rộng mạng lưới metro đóng vai trò then chốt trong định hướng này, bởi đường sắt đô thị giúp giảm phát thải từ giao thông, hạn chế sử dụng xe cá nhân và thúc đẩy mô hình phát triển đô thị nén theo định hướng giao thông công cộng (TOD).
Việt Nam đã đặt ra một mục tiêu đầy tham vọng: đến năm 2030 sẽ đưa vào vận hành 10 tuyến metro với tổng chiều dài hơn 670 km. Các mục tiêu này bao gồm việc tiếp tục mở rộng hệ thống metro tại TP. Hồ Chí Minh và Hà Nội, đồng thời phát triển các tuyến metro hoàn toàn mới tại các đô thị đang tăng trưởng mạnh như Đà Nẵng và Hải Phòng. Đây là sự chuyển dịch chiến lược — từ mô hình ưu tiên xe buýt nhanh (BRT) trước đây sang hệ thống đường sắt đô thị quy mô lớn và tích hợp hơn, đáp ứng nhu cầu dài hạn về giao thông và môi trường.
Xét tổng thể, việc mở rộng mạng lưới metro của Việt Nam hướng tới mục tiêu cung cấp dịch vụ giao thông công cộng nhanh chóng, đáng tin cậy và dễ tiếp cận hơn cho cư dân đô thị; giảm phụ thuộc vào phương tiện cá nhân; cắt giảm tiêu thụ nhiên liệu hóa thạch; và xây dựng nền tảng cho các thành phố phát triển bền vững, xanh và đáng sống hơn.
Mục lục
Các dự án đường sắt đô thị sắp triển khai
Phần lớn các dự án đường sắt đô thị sắp triển khai của Việt Nam sẽ tập trung tại hai đô thị lớn là Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh. Hơn 500 km tuyến đường sắt đô thị đang ở các giai đoạn phát triển khác nhau tại hai thành phố này, với tổng nhu cầu vốn đầu tư hơn 40 tỷ USD vào năm 2035.
Kế hoạch mở rộng của Hà Nội
Những hạn chế của hệ thống BRT hiện tại ở Hà Nội đã cho thấy nhu cầu cấp thiết về một mạng lưới đường sắt đô thị hoàn chỉnh. BRT từng được xem là giải pháp trung gian trước khi xây dựng mạng lưới đường sắt đô thị, tuy nhiên đến nay chỉ 1/8 tuyến BRT quy hoạch được đưa vào vận hành, khiến thành phố phải xem xét lại chiến lược.
Thay vào đó, Hà Nội đã chủ động điều chỉnh chiến lược giao thông đô thị. Đầu năm 2024, UBND Thành phố Hà Nội đã đề xuất điều chỉnh quy hoạch giao thông và hạ tầng, trong đó bao gồm việc phát triển 4 tuyến đường sắt đô thị mới, nâng tổng số tuyến lên 14 tuyến. Thành phố đặt mục tiêu đến năm 2035 sẽ có khoảng 400 km đường sắt đô thị đi vào hoạt động. Mạng lưới mở rộng này được kỳ vọng trở thành trục xương sống của hệ thống giao thông đô thị, kết nối đồng bộ nhiều loại hình vận tải.
Tầm nhìn dài hạn của Hà Nội đến năm 2065 tiếp tục nhấn mạnh vai trò then chốt của đường sắt đô thị trong chiến lược phát triển giao thông. Các tài liệu quy hoạch đặt ra những mục tiêu rất tham vọng nhằm tăng tỷ lệ người dân sử dụng giao thông công cộng.
Hình 1: mô tả chiến lược ngắn hạn và dài hạn để nâng cao tỷ lệ sử dụng giao thông công cộng tại Hà Nội.
Đến năm 2025, mục tiêu là vận tải công cộng đáp ứng 27–31% nhu cầu đi lại, trong đó xe buýt đảm nhận 19% và đường sắt đô thị đáp ứng 4–7%.
Các chỉ số này dự kiến sẽ tiếp tục tăng vào năm 2030, khi vận tải công cộng được đặt mục tiêu đáp ứng 35–40% nhu cầu đi lại, trong đó xe buýt chiếm 20% và đường sắt đô thị đạt 10–14%.
Các dự án đang được triển khai
Việc phát triển mạng lưới đường sắt đô thị tại Hà Nội sẽ được thực hiện theo nhiều giai đoạn.
Giai đoạn đầu, dự kiến hoàn thành vào năm 2030, sẽ xây dựng 96,8 km đường sắt mới với tổng vốn đầu tư 14,6 tỷ USD.
Giai đoạn hai, dự kiến hoàn tất vào năm 2035, sẽ cần vốn đầu tư 22,5 tỷ USD để xây dựng thêm 301 km đường sắt cùng hệ thống nhà ga và depot mới. Khi hoàn thành, mạng lưới đường sắt đô thị có thể đáp ứng tới 11,8 triệu lượt hành khách mỗi ngày.
Toàn bộ mạng lưới sẽ được hoàn thiện trong giai đoạn cuối, dự kiến hoàn thành vào năm 2045.
Bảng 1 liệt kê một số dự án đường sắt đô thị trọng điểm sắp triển khai tại Hà Nội. Các tuyến còn lại hiện vẫn đang trong giai đoạn lập quy hoạch, và chiều dài cũng như hướng tuyến chưa được chốt.
Kế hoạch đường sắt đô thị của TP. Hồ Chí Minh
Theo Quy hoạch tổng thể giao thông đô thị TP.HCM (HUTMP), thành phố dự kiến xây dựng sáu tuyến đường sắt đô thị (MRT) và ba tuyến monorail vào năm 2040. Trong số này, một tuyến dự kiến đưa vào vận hành năm 2024. Phần lớn các tuyến còn lại đang trong các giai đoạn chuẩn bị đầu tư, chỉ có giai đoạn 1 của Tuyến số 2 là đang được thi công.
Khi hoàn thành, sáu tuyến này sẽ bổ sung hơn 149 km mạng lưới MRT cho thành phố.
Bảng 2 liệt kê các dự án đường sắt đô thị đang được quy hoạch tại TP.HCM.
Ngoài sáu tuyến tàu điện ngầm mới, MAUR cũng sẽ phát triển ba tuyến đường một ray tại TP.HCM.
Bảng 3 cung cấp chi tiết về các dòng này.
Thách thức
Việc phát triển hệ thống đường sắt đô thị tại Việt Nam đang đối mặt với nhiều thách thức. Hạn chế về tài chính, vướng mắc trong giải phóng mặt bằng và các khó khăn kỹ thuật là những trở ngại phổ biến. Chi phí xây dựng rất cao và yêu cầu vốn đầu tư ban đầu lớn là những thách thức tài chính chính. Do đó, việc huy động vốn thông qua ngân sách nhà nước, các khoản vay và hỗ trợ quốc tế là vô cùng quan trọng.
Chậm tiến độ và đội vốn
Hầu hết các dự án đường sắt đô thị đang triển khai đều liên tục bị chậm tiến độ do đội vốn và chậm thanh toán cho nhà thầu. Khi chi phí dự án tăng do thay đổi thiết kế, các hồ sơ điều chỉnh tổng mức đầu tư phải được chuẩn bị lại, trình phê duyệt và phải chờ Quốc hội thông qua.
Từ khi khởi động, tổng mức đầu tư của tuyến metro Nam Thăng Long – Trần Hưng Đạo (Hà Nội) đã tăng hơn 80% do nhiều lần trì hoãn. Tương tự, tuyến Metro Hà Nội số 3 đã bị chậm 11 lần, dẫn đến đội vốn gần 90% so với dự toán ban đầu. Trong khi đó, các dự án khác cũng ghi nhận hơn 1 tỷ USD đội vốn do vướng thủ tục phê duyệt.
Tại TP.HCM, tuyến số 1 sau nhiều lần trì hoãn được lên kế hoạch vận hành thương mại vào tháng 7/2024, nhưng đến tháng 3/2024 lại tiếp tục bị dời lịch.
Giải phóng mặt bằng
Vướng mắc trong công tác giải phóng mặt bằng là một trong những nguyên nhân chính khiến nhiều dự án bị chậm. Tại Hà Nội, các chậm trễ này có thể khiến thành phố đối mặt với khoản phạt lên đến 249 triệu USD. Năm 2020, một nhà thầu yêu cầu bồi thường 19 triệu USD do việc bàn giao mặt bằng bị chậm hơn 1,5 năm.
Đơn giá bồi thường thường là điểm gây tranh cãi, khi nhiều hộ dân bị ảnh hưởng cảm thấy mức bồi thường chưa thỏa đáng. Hiện nay, giá bồi thường không dựa trên giá thị trường mà do nhà nước quy định. Điều này dẫn đến quá trình thương lượng kéo dài và dễ phát sinh tranh chấp pháp lý. Do đó, cần có chính sách bồi thường – tái định cư hiệu quả hơn để giảm thiểu các vấn đề này.
Nguồn vốn
Từ năm 2020, Chính phủ Việt Nam chưa thu hút được các nhà đầu tư quốc tế lớn vào các dự án đường sắt đô thị đang triển khai do hiệu quả thấp và hệ thống quy định chồng chéo. Thêm vào đó, hiệu quả triển khai kém khiến khu vực tư nhân không mặn mà đầu tư.
Hà Nội đã nghiên cứu các nguồn tài chính thay thế để triển khai dự án, bao gồm đấu giá đất xung quanh các khu vực dự án, phát hành trái phiếu địa phương và trái phiếu dự án, cũng như huy động vốn theo các hình thức hợp pháp khác ngoài nợ công. Việc đấu giá quyền phát triển các dự án TOD (phát triển đô thị định hướng giao thông công cộng) giúp thành phố giữ lại nguồn thu từ đất, vốn có thể tái đầu tư cho hệ thống metro. Cách làm này tạo ra mô hình tài chính bền vững bằng cách tận dụng giá trị gia tăng của đất đai nhờ khả năng tiếp cận giao thông được cải thiện.
Kết luận
Các dự án đường sắt đô thị tại Việt Nam là một phần quan trọng trong nỗ lực hiện đại hóa hạ tầng giao thông và cải thiện khả năng di chuyển đô thị. Việc chuyển hướng từ BRT sang đường sắt đô thị tại Hà Nội, cùng với các dự án metro đang triển khai tại TP.HCM, thể hiện cam kết chiến lược hướng tới các giải pháp giao thông công cộng bền vững và hiệu quả.
Dù còn nhiều thách thức, những dự án này hứa hẹn sẽ thay đổi diện mạo đô thị Việt Nam và mang lại lợi ích lâu dài cho người dân. Khi các dự án tiếp tục được triển khai, chúng sẽ đóng vai trò then chốt trong việc định hình tương lai của hệ thống giao thông Việt Nam.
